Πολλά μπορούν να ειπωθούν για να γεμίσουν μια σελίδα με λίγες γραμμές για τον Έρικ Χομπσμπάουμ και ένα search στις διαδικτυακές μηχανές αναζήτησης θα γεμίσει με στοιχεία και ρήσεις. Εμείς εδώ δεν θα γράψουμε έναν επικήδειο λόγο, θα σώσουμε χρόνο και κόπο και δεν θα παραθέσουμε βιογραφικά στοιχεία και εργογραφία, που καλό θα ήταν όλοι μας να τα ψάξουμε, αλλά με αφορμή τον θάνατό του θα σταθούμε στο παράδειγμά του ως ιστορικού, τόσο στη μελέτη όσο και στη διδασκαλία της ιστορίας και στο τι μπορεί να μας προσφέρει σήμερα.
Το ερώτημα που πρέπει αρχικά να θέσουμε είναι ποια ιστορία διδασκόμαστε (και πολλοί από εμάς καλούμαστε να διδάξουμε). Με ποια μεθοδολογία εξοικειωνόμαστε να την προσεγγίσουμε, αν την προσεγγίζουμε με συγκεκριμένη μεθοδολογία. Η αλήθεια είναι πως τόσο στο σχολείο όσο και στο Πανεπιστήμιο η ιστορία εγκλωβίζεται - με ελάχιστες εξαιρέσεις - σε δυο προσεγγίσεις. Η μία είναι ιστορικίστικη, επηρεασμένη από τον θετικισμό και προσκολλημένη στο εθνικό αφήγημα. Η άλλη είναι αφηρημένη, αυτοαναφορική, μεταμοντέρνα, επικεντρωμένη στο γεγονός αγνοώντας το παράλληλα και τελικά δυσνόητη. Η τρίτη που προσπερνιέται ως ανεπίσημη και μη έγκυρη, που αφορίζεται ως αιτιοκρατική και οικονομική ιστορία, που καμιά φορά και με δυο-τρεις αφορισμούς θεωρείται ξεπερασμένη και απορρίπτεται, είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων.
Η επίδραση του μαρξισμού στην ανανέωση της ιστορικής επιστήμης υπήρξε αναμφισβήτητη από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και έπειτα. Οι ιδέες που αποδόθηκαν στον Μαρξ όμως ή οι μαρξιστικές ιδέες που απλοποιήθηκαν συσκοτίζουν την ουσιαστική του επίδραση και τη συγχέουν με αυτό που Χομπσμπάουμ ονομάζει "αγοραίο μαρξισμό" εξομοιώνοντας τις έτσι με τη θεωρία της εξέλιξης και τον θετικισμό. Ανοίγοντας, με αυτόν τον τρόπο, το δρόμο για την περιθωριοποίηση του μαρξισμού στην ιστορική μέθοδο από τις μεταγενέστερες αποδομιστικές μεθοδολογίες.
Κανείς βέβαια δεν μπορεί να στερήσει από τον μαρξισμό τη συμβολή στη μετατροπή της ιστορίας σε κοινωνική επιστήμη, την απαλλαγή της από τα δεσμά του θετικισμού. Η αποκάλυψη των κοινωνιών ως συστημάτων και η ανάλυση της δομής και της λειτουργίας τους είναι το δώρο του Μαρξ για να απαντηθεί το ερώτημα γιατί οι κοινωνίες αλλάζουν. Η ιεράρχηση των κοινωνικών φαινομένων στις κατηγορίες της βάσης και του εποικοδομήματος και η αναγνώριση των αντιφάσεων που υπάρχουν μέσα στο κάθε σύστημα και τείνουν να το ανατρέψουν εξηγούν τις αιτίες αυτής της αλλαγής.
Η περιγραφή της αλληλοδιαδοχής των συστημάτων, όπως την περιέγραψε ο Μαρξ χαρακτηρίστηκε ντετερμινιστική και αφοριστική ως προς το άτομο. Η κινητήρια δύναμη όμως της αλληλοδιαδοχής είναι ο ίδιος άνθρωπος, ο άνθρωπος που όλο και περισσότερο απελευθερώνεται από τη φύση και αποκτά την ικανότητα να την ελέγχει. Αφού η πρόοδος του ανθρώπινου ελέγχου στην φύση περικλείει αλλαγές τόσο στις παραγωγικές δυνάμεις όσο και στις κοινωνικές σχέσεις της παραγωγής αυτό συνεπάγεται κάποια σειρά στη διαδοχή των συστημάτων.
Σήμερα η ύπαρξη κοινωνικών συστημάτων είναι καθολικά αποδεκτή όμως με μια ανιστορική ανάλυση. Ενώ τα κοινωνικο-οικονομικά συστήματα αναλύονται ως την παραμικρή λεπτομέρεια από επιστήμες, κλάδους και υπο-κλάδους, τα ερωτήματα του πως δημιουργήθηκαν, γιατί στον συγκεκριμένο χρόνο και από ποιες κινητήριες δυνάμεις αποσιωπούνται και μένουν τελικά αναπάντητα. Σήμερα, λοιπόν, η αναγκαία ιστορική διάσταση που δίνει ο Μαρξ είναι πιο ουσιώδης από ποτέ.
Κατανοώντας αυτές τις βασικές αρχές μπορούμε να καταλάβουμε όχι μόνο τα ιστορικά γεγονότα και την ιστορία ως κίνηση αλλά και τον ίδιο τον κόσμο στον οποίο που ζούμε. Το σύστημα στο οποίο γεννηθήκαμε και μεγαλώνουμε και λέγεται καπιταλισμός δεν έχει τίποτα το τελεσίδικο, μέσα από τη μαρξιστική θεωρία μπορούμε να κατανοήσουμε τον τρόπο λειτουργίας του, την καταγωγή του, να εξηγήσουμε την κρίση του και να προβληματιστούμε για τη θέση μας σε αυτό. Με λίγα λόγια, μπορούμε να απελευθερωθούμε από τα δεσμά της ημιμάθειας και να ρίξουμε μια ολοκληρωμένη ματιά στον κόσμο μας, να δούμε τι δεν μας αρέσει σ' αυτόν και να τον αλλάξουμε. Μια τέτοια ιστορία θέλουμε να μαθαίνουμε, αυτή τη γνώση του κόσμου διεκδικούμε. Για αυτή την άλλη ιστορία, τη διάδοση και τη θεμελίωσή της δούλεψε σε όλη του τη ζωή ο Έρικ Χομπσμπάουμ και πάνω στην κληρονομιά που μας αφήνει οφείλουμε να στοχαστούμε!
Δείτε επίσης:
Η επίδραση του μαρξισμού στην ανανέωση της ιστορικής επιστήμης υπήρξε αναμφισβήτητη από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και έπειτα. Οι ιδέες που αποδόθηκαν στον Μαρξ όμως ή οι μαρξιστικές ιδέες που απλοποιήθηκαν συσκοτίζουν την ουσιαστική του επίδραση και τη συγχέουν με αυτό που Χομπσμπάουμ ονομάζει "αγοραίο μαρξισμό" εξομοιώνοντας τις έτσι με τη θεωρία της εξέλιξης και τον θετικισμό. Ανοίγοντας, με αυτόν τον τρόπο, το δρόμο για την περιθωριοποίηση του μαρξισμού στην ιστορική μέθοδο από τις μεταγενέστερες αποδομιστικές μεθοδολογίες.Κανείς βέβαια δεν μπορεί να στερήσει από τον μαρξισμό τη συμβολή στη μετατροπή της ιστορίας σε κοινωνική επιστήμη, την απαλλαγή της από τα δεσμά του θετικισμού. Η αποκάλυψη των κοινωνιών ως συστημάτων και η ανάλυση της δομής και της λειτουργίας τους είναι το δώρο του Μαρξ για να απαντηθεί το ερώτημα γιατί οι κοινωνίες αλλάζουν. Η ιεράρχηση των κοινωνικών φαινομένων στις κατηγορίες της βάσης και του εποικοδομήματος και η αναγνώριση των αντιφάσεων που υπάρχουν μέσα στο κάθε σύστημα και τείνουν να το ανατρέψουν εξηγούν τις αιτίες αυτής της αλλαγής.
Η περιγραφή της αλληλοδιαδοχής των συστημάτων, όπως την περιέγραψε ο Μαρξ χαρακτηρίστηκε ντετερμινιστική και αφοριστική ως προς το άτομο. Η κινητήρια δύναμη όμως της αλληλοδιαδοχής είναι ο ίδιος άνθρωπος, ο άνθρωπος που όλο και περισσότερο απελευθερώνεται από τη φύση και αποκτά την ικανότητα να την ελέγχει. Αφού η πρόοδος του ανθρώπινου ελέγχου στην φύση περικλείει αλλαγές τόσο στις παραγωγικές δυνάμεις όσο και στις κοινωνικές σχέσεις της παραγωγής αυτό συνεπάγεται κάποια σειρά στη διαδοχή των συστημάτων.
Σήμερα η ύπαρξη κοινωνικών συστημάτων είναι καθολικά αποδεκτή όμως με μια ανιστορική ανάλυση. Ενώ τα κοινωνικο-οικονομικά συστήματα αναλύονται ως την παραμικρή λεπτομέρεια από επιστήμες, κλάδους και υπο-κλάδους, τα ερωτήματα του πως δημιουργήθηκαν, γιατί στον συγκεκριμένο χρόνο και από ποιες κινητήριες δυνάμεις αποσιωπούνται και μένουν τελικά αναπάντητα. Σήμερα, λοιπόν, η αναγκαία ιστορική διάσταση που δίνει ο Μαρξ είναι πιο ουσιώδης από ποτέ.
Κατανοώντας αυτές τις βασικές αρχές μπορούμε να καταλάβουμε όχι μόνο τα ιστορικά γεγονότα και την ιστορία ως κίνηση αλλά και τον ίδιο τον κόσμο στον οποίο που ζούμε. Το σύστημα στο οποίο γεννηθήκαμε και μεγαλώνουμε και λέγεται καπιταλισμός δεν έχει τίποτα το τελεσίδικο, μέσα από τη μαρξιστική θεωρία μπορούμε να κατανοήσουμε τον τρόπο λειτουργίας του, την καταγωγή του, να εξηγήσουμε την κρίση του και να προβληματιστούμε για τη θέση μας σε αυτό. Με λίγα λόγια, μπορούμε να απελευθερωθούμε από τα δεσμά της ημιμάθειας και να ρίξουμε μια ολοκληρωμένη ματιά στον κόσμο μας, να δούμε τι δεν μας αρέσει σ' αυτόν και να τον αλλάξουμε. Μια τέτοια ιστορία θέλουμε να μαθαίνουμε, αυτή τη γνώση του κόσμου διεκδικούμε. Για αυτή την άλλη ιστορία, τη διάδοση και τη θεμελίωσή της δούλεψε σε όλη του τη ζωή ο Έρικ Χομπσμπάουμ και πάνω στην κληρονομιά που μας αφήνει οφείλουμε να στοχαστούμε!
Δείτε επίσης:
- Έρικ Χομπσμπαουμ - Η συμβολή του Μαρξ στην ιστορική επιστήμη.
- Β.Α. Βαζιούλιν - Η διαλεκτική του ιστορικού προτσές και η μεθοδολογία της έρευνάς του (μπορείτε να το κατεβάσετε εδώ)
- Ένα σχέδιο για μια μαρξιστική θεωρία του έθνους, του Κώστα Παλούκη
- Η επινόηση της παράδοσης - συλλογικό έργο σε επιμέλεια Eric Hobsbawm και Terence Ranger ( εδώ μπορείτε να το βρείτε στην αγγλική έκδοση)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου